فرسایش خاک در ایران

در دهه های اخیر، رشد جمعیت ، مهاجرت روستاییان به شهرها و سطح پایین فن آوری تولید محصولات کشاورزی زمینه های فرسایش و تخریب منابع خاک را فراهم آورده است . عوامل تهدید کننده خاک در ایران را باید در کمبود بارندگی ، کاه ش مواد آلی خاک ، افزایش شوری و قلیائیت خاک ، تبدیل کابری اراضی و آلاینده های صنعت ی جستجو کرد. توزیع ناموزون بارندگی در سطح کشور باعث شده است که در اثر رگبارهای ناگهانی با جاری شدن سیل در مناطق مختلف، زمینه فرسایش خاک فراهم آید، به طوری که هر ساله مقادیری از خاکهای حاصلخیز از چرخه تولید خارج می شود. از سوی دیگر، خشکی هوا و آب با افزایش تبخیر، شرایط شوری خاک را به وجود میآورد. مواد آلی خاک نیز به دلیل مدیریت ها ی زراعی نامناسب کاهش یافته و باز تولید مواد آلی در خا ک کم شده است . همچنین این روند به افزایش شوری خاک و مواد قلیائی در آن منجر شد ه است . افزایش کاربری ها ی مسکونی و صنعتی که در اثر توسعه سریع شهرها به وجود آمده باعث کاهش هزینه های زمین ها ی زراعی و مراتع شده و به کاهش کیفیت خاک وناپایداری آن منجر شده است. فاضلابهای صنعتی و شهری با وارد ساختن عناصر سنگینی مانند کادمیم ، سرب و روی از کیفیت خاک می کاهند

 (سازمان ١٧۴- ١٣٧٨ برنامه بودجه  ( ١

بر اساس برآوردهای انجام شده، فرسایش خاک کشور در سا ل ١٣٥٥ معادل یک میلیارد تن بوده که 10 سال بعد به 5/1میلیارد تن و در سال ١٣٧٥ به5/2 میلیارد افزایش یافته است.  براساس برآورد دیگری فرسایش خاک از ده تن در هکتار در دهه شصت به بیست تن در هکتار در دهه ٧٠ رسیده است . تبعات فرسایش خاک در کشور ما به طور کلی به شکل انباشت رسوبات در پشت سدها ، از بین رفتن پوشش گیاهی ، افزایش وقوع سیلا ب و آلودگی خاک می باشد.( سازمان برنامه و بودجه 1378 ).

٥. برآورد هزینه های فرسایش خاک در ایران

الف ) محاسبه اثرات مستقیم فرسایش خاک : برای برآورد هزینه های مستقیم فرسایش خاک از نظر اقتصادی دو روش آلی وجود دارد که عبارتند از: ١: روش هزینه جایگزینی مواد مغذی NRCM: این روش که به هزینه تخلیه مواد مغذی هم معروف است به دنبال احیای خاک فرسایش یافته به سطح قبل از فرسایش است . در این روش ، هزینه خرید کود شیمیایی لازم برای حفظ و احیای بهره وری خا ک(کسب مجدد مواد مغذی توسط خاک ) محاسبه می شود. در این روش، هزینه های جایگزینی مواد غذایی به صورت مستقیم و بر مبنای تخلیه(نیتروژن ، فسفر پتاسیم ) با در نظر گرفتن تراز مواد غذایی و قیمت خرده فروشی کود شیمیایی برآورد میشود

٢. روش ارزش کاهش بهره وری ;VLPM این روش که به اُفت تولیدات زراعی هم معروف است، کاهش تولیدات زراعی را در اثر فرسایش به قیمت بازار اندازه گیری می کند. البته امکا ن سنجش کاهش ارزش تمام محصولات زراعی به قابلیت دسترسی به داد ه های آماری برمی گردد. ولی محاسبه این کاهش ارزش برای مهمترین محصولات منتخب (از نظر، میزان تولید) به نسبت برآورد دقیقی از فرسایش مستقیم را خواهد داد (سومارانته ، ١٩٩٨)

در اینجا برای محاسبه اثرات مستقیم، روش اول را به کار میگیریم . می دانیم که خاک

زراعی حاصلخیز، دارای مقادیری نیتروژن ، فسفر، پتاسیم ، منیزیم ، کلسیم و گوگرد و برخی املاح شیمیایی است که گیاه به آنها نیاز دارد. این عناصر طبق بررسی های انجام شده به شرح زیر هستند :

جدول شماره ١. مقدار برخی عناصرمورد نیاز گیاه به درصد خاک زراعی (خاک خشک)

نیتروژن	3/ .- 3 ./ .	منیزیم	1-1/.
فسفر	1-  1./ .	کلسیم	5/1-2/ .
پتاسیم	3-2/.	گوگرد	1/ .-1. / .

برگرفته از: طرح کلی بررسی مراتع ایران 1363    

نکته: به طور مثال، در هر تن خاک زراعی، حداقل باید ٣٠٠ گرم نیتروژن وجود داشته باشد. ارزش ریالی برخی عناصر اصلی مورد نیاز گیا ه که بر اثر فرسایش از بین می رود)هزینه جایگزینی مواد مغذ ی(در مقایسه با خرید کودها ی شیمیایی محاسبه می شود. چنان که اشاره شد، میزان فرسایش خاک در سالهای اخیر بین 2/5-3 میلیارد تن د ر سا ل محاسبه شده است (از سال ١٣٧٥ به بعد). به منظور نتیجه گیری ، حداقل میزان مواد مغذ ی را برحسب سه عنصر اصلی بررسی می کنیم و رقم حداقل فرسایش خاک یعنی5/2

میلیارد تن را در نظر می گیریم.

میزان عناصر شیمیایی از دست رفته را اکنون با محتوی کودهای شیمیایی مقایسه

می کنیم . کود شیمیایی اوره حاوی ٤٦ درصد نیتروژن ، کود سوپر فسفا ت دارای ٢٤ درصد فسفر خالص بدون اکسیژن، کود سولفات پتاسیم دارای ٤٢ درصد پتاسیم و کود سولفات منیزیم حاوی ١۶ درصد منیزیم می باشد. براین اساس، حداقل میزان کودهای شیمیایی از دست رفته عبارت است از:

جدول ٢. حداقل میزان آود شیمیایی از دست رفته

آود اوره (هزار تن)	١۶٣٠
آود سوپر فسفات (هزار تن)	١٠۴٢
آود سولفات پتاسیم(هزار تن)	١١٩٠۵
آود سولفات منیزیم (هزار تن)	١۵۶٢۵
جمع آود شیمیای ی لازم برای احیای خاک (هزار تن)	٣٠٢٠٢

به این ترتیب چنانچه متوسط قیمت هر تن انواع کود شیمیایی را در سال ١٣٧٩ معادل

۶٨٨٠٠٠ ریال ١ در نظر بگیریم، میزان فرسایش مستقیم خاک کشور ٢٠٧٧٩ میلیارد ریال خواهد بود و مفهوم هدر رفت ثروت ملی مشخص می شود. در مقایسه بایستی گفت که میزان صادرات نفت و فرآورده های نفتی در سا ل ١٣٧٩ به طور متوسط ٩٢١٩٩٠ هزار بشکه و با احتساب قیمت متوسط 7/26 دلار در هر بشکه و با نرخ برابری١٧۵٢ ریال به ازای هر دلار۴٣١۴١ میلیارد ریال بوده است . به عبارت دیگر در این سال با حد پایین رقم 48/5  درصد صادرات نفتی به شکل تخریب اراضی حاصلخیز از چرخه 

اقتصاد خارج شده و ارزش اقتصادی خود را از دست داده است.

ب) محاسبه اثرا ت غیر مستقیم فرسایش خاک

در ایران ، مطالعات کمّی در مورد اثرات غیر مستقیم به صورت اقتصادی انجام نشده است. فقط درسال1378 درمورد سد اکباتان واقع در استان همدان١۴۴٩ میلیون ریال برای تخلیه  ولایروبی1/62  میلیون متر مکعب رسوب هزینه شده است به این ترتیب هزینه لایروبی به ازای هر متر مکعب  درسال ١٣٧٨ و معادل ٨٩۵ ریال وبا احتساب نرخ تورم 17/6 در در سال ١٣٧٩ معادل ١٠۵٢ ریال به دست می آید.

با در نظر گرفتن حداقل جرم حجمی رسوب که١٥٠٠ کیلوگرم بر متر مکعب می باشد، هزینه لایروبی و تخلیه هر تن رسوب ٧٠٢ ریال برآورد می شود. نوروزی (1375) میزان رسوب را بر حسب تن در هکتار در سال برای برخی سدهای مهم براساس مطالعات فرسایش آبی بین سالهای ١٣٧٣ -١٣٥١ جمع بندی کرده است.